مستندات شرعی حلیت و حرمت آبزیان

1. بی تردید از میان آبزیان ، تنها ماهی پولک دار وميگو حلال گوشت مي‌باشند .  یکی از دلایل حلال بودن ماهی پولک دار آیات قرآنی است . این آیات به اطلاق یا عموم بر این حکم دلالت دارند . در قرآن ضمن آیات متعددی از دریاها و اهمیت حیاتی آنها سخن به میان آمده است که در این جا به چند نمونه اشاره می شود :

(بقره/173)

خداوند تنها از ميان خوردنى ها مردار و خون و گوشت خوك و گوشت حيوانى كه براى غير خدا ذبح شده حرام كرده است .

(اعراف/157)

ترجمه : ... پاكيزه‌ها را براي آنها حلال مي‏كند; و ناپاكيها را تحريم مي كند ....

این دو آیه ، به اطلاق دلالت دارند که ماهی پولک دار ، حلال گوشت است . زیرا ماهی پولک دار مصداق برای میته و خون و ساير مواردي كه در آيه اول حرام شده و نيز مصداق خبائث که در آیه دوم حرام شده، نمی باشد. بلکه مصداق طیبات است و طیبات نیز بر طبق آیات بسیاری از قرآن کریم حلال شمرده شده است . از جمله آیه 168 سوره مبارکه بقره که می فرماید :

اي مردم! از آن‌چه در زمين است؛ حلال و پاكيزه بخوريد... »

(مائده/ 96)

ترجمه : صيد دريا و طعام آن براي شما و كاروانيان حلال است; تا از آن برخوردار شويد ...

در این آیه مقصود از حلیت طعام دریا ، حلیت خوردن آن است .

(نحل/ 14)

ترجمه : او كسي است كه دريا را مسخر (شما) ساخت تا از آن گوشت تازه بخوريد; ...

مقصود از خوردن گوشت تازه از دریا، خوردن گوشت ماهی است که از دریا صید می‌شود. بنابراين ، آیه بر حلیت خوردن ماهی دلالت دارد .

(فاطر/ 12)

ترجمه : دو دريا يكسان نيستند اين يكپارچه دريايي است كه آبشارها، گوارا و شيرين و نوشيدنش خوشگوار است و آن يكپارچه شور و تلخ و (اما) از هر دو گوشت تازه مي خوريد ...

این آیه به حلیت ماهیان موجود در دریاهای آب شیرین و شور اشاره کرده و از این نعمت الهی با عنوان « لحماً طریاً » یاد کرده است .

( جاثیه/ 12)

ترجمه : خداوند كسي است كه دريا را مسخر شما كرد تا كشتيها بفرمانش در آن حركت كنند و تا از فضل او بهره‏گيريد، شايد شكرانه نعمت‌هايش را بجا آوريد!

به نظر مي‌رسد معنای جمله « ولتبتغوا من فضله » این است که خدای تعالی دریاها را این چنین رام کرد تا شما عطیه او را طلب کنيد یعنی با سفرهای دریایی، رزق خود را كه « لحماً طریاً» یکی از مصادیق آن می باشد، به دست آورید .

(بقره/ 164)

ترجمه :... و كشتي‏هايي كه در دريا در حركتند به سودش مردم ...

(بنی‌اسرائیل/ 70)

ترجمه : ما آدميزادگان را گرامي داشتيم; و آنها را در خشكي و دريا، (بر مركبهاي راهوار) حمل كرديم; و از انواع روزي‏ پاكيزه به آنان، روزي داديم ...

نكته مهم اينكه در آيات قرآن مجيد به صراحت شرط پولك دار بودن ماهي براي حليت آن مطرح نشده است وآيات الاحکام قرآن مجید در اين مورد، کلی و اجمالی است و تفصیل و تفسیر آن به پیامبر و ائمه اطهار صلوات‌الله‌علیهم واگذار گردیده است. یعنی با استفاده از روایات ایشان می‌توان کیفیت حلال و حرام بودن حیوانات دریایی را معلوم نمود .

2. روایات

مهم‌ترین دلیل حليت‌ ماهی‌پولک‌دار،روایات است که‌به ذکر چند مورد مي‌پردازيم:

حمادبن‌عثمان از امام صادق (عليه‌السلام) می‌پرسد: از ماهی‌ها کدام حلال‌گوشت است؟ امام می فرماید : «ماهی‌اي که پولک دارد» .¹

روش حضرت‌علی(عليه‌السلام)این بود که سوار بر مرکب پیامبر(صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) می‌شد ‌و به بازار ماهی‌فروشان می‌رفت و می‌فرمود: «آگاه باشید از گوشت ماهی‌اي که پولک ندارد نه بخورید و نه آن را بفروشید ». ²

1.    وسایل الشیعه ،ج 16، ص 397 ، ح 2

2.    همان ، ص 298 ، ح 6

امام صادق (عليه‌السلام) می‌فرمود : « از ماهی‌ای که پولک دارد بخورید ».¹

محمد بن سلام از امام باقر (عليه‌السلام) سؤال کرد : ای پسر پیامبر، رحمت خدا بر شما باد . برای ما ماهی آورده اند که پولک ندارد ( حکمش چگونه است ؟ ) حضرت فرمود :« آن دسته از ماهیانی که دارای پولک هستند بخورید و آن دسته از ماهیانی که پولک ندارند ، نخورید» .²

حنان بن سدیر نقل می کند که در محضر امام صادق (عليه‌السلام) بودم که شخصی به نام فیض بن مختار مقداری میگو خدمت حضرتش آورد و در رابطه با حلال بودن آن سؤال کرد . حضرت در پاسخ وی فرمود : «این میگو دارای پولک است » ، و آن حضرت خود آن را تناول فرمود و ما همه ناظر بر تناول کردن حضرت بودیم . ³

از امام کاظم (عليه‌السلام) نقل شده است که فرمود : « میگو نیز نوعی از ماهی است ».⁴

صاحب وسائل الشیعه در ذیل همين حدیث چنین توضیح می دهد : « اربیان را در زبان فارسی « میگو» گویند ... و هیچ یک از فقیهان اختلاف ندارند که خوردنش حلال است و جزو آبزیان است ؛ زیرا به طور دایم در آب زندگی و تخم ریزی می کند و مردم او را از نوع ماهیان حلال می دانند و از نظر عرف از نوع ماهی غیر مأکول نیست ».

1.    وسایل الشیعه ،ج 16، ص 398 ،ح 7

2.    همان ، ص 329

3.    وسائل الشیعه ، ج 16 ،ص    ، ح 2 به نقل از فرهنگ جهاد ، سال اول شماره 2

4.    همان ، ص 407 ، ح 5

از امام صادق (عليه‌السلام) روایت شد که آن حضرت در پاسخ به پرسشي در رابطه با میگو فرمود : آن را بخور ؛ زیرا او از جنس ماهیان است . بعد اضافه فرمود : آیا نمی بینی که در داخل پوست خود حرکت می‌کند . ¹

از مضمون اين روایات دو مطلب اساسی فهمیده می شود :

1.    میگو از قسم ماهیان است .

2.    میگو دارای پولک است .

آنچه در این جا و به خصوص درباره میگو قابل طرح است ، این که میگو نوعی از ماهی است ولیکن تشخیص پولک در بدن آن ساده نیست و بر اساس مشاهده‌های حضوری و نیز اظهار نظر کارشناسان ، پولک در میگو شبیه به پر ریز در پرندگان است که به سادگی قابل تشخیص برای همگان نیست و اگر روایت این مسأله را روشن نمی‌کرد ، اکثر مردم قائل به عدم پولک در میگو می شدند ولی امام معصوم (عليه‌السلام) می فرماید که میگو دارای پولک است .

3. نظر فقها

همه فقها در حلیت ماهی پولک‌دار اتفاق نظر دارند ولی شناخت مصادیق آن را به عهده مکلفین گذارده‌اند . در اينجا به بيان نظرات برخي از مراجع عظام مي‌پردازيم.

امام خمینی (ره) می نویسد : « از حیوانات دریایی جز برخی ماهیان و پرندگان حلال نيست . بنابراین انواع دیگر حیوانات دریایی حرام است بنابراقوی؛ هر چند همانند آنها در خشکی ، مانند گاو خورده شود» . ¹

1.    وسایل الشیعه ، ج 16 ، ص 407 ، ح 10

2.    تحریر الوسیله ، ج 3 ، كتاب خوردنيها و نوشيدنيها ، مسأله 1

و نیز در باب حلال بودن ماهی می نویسد : از ماهيان هيچ نوعش به جز آنهائى كه داراى فلس (پولك ) است حلال نيست ، و اما ماهيانى كه در اصل خلقت داراى فلسند هرچند به خاطر عوارضى پولك آنها ريخته باشد حلال است ، مانند ماهى اى كه عرب آن را كنعت گويد كه به طورى كه در روايات آمده حيوانى بدخلق است و بدن خود را به هرچيزى كه به آن برخورد كند مى خاراند و در نتيجه پولكش ‍ مى ريزد به همين جهت است كه مى بينى در زير پرده گوشش پولكها محفوظ مانده ، و فرقى ميان ماهيان پولك دار نيست همه آنها حلال است چه بزرگش و چه كوچكش چه ماهى بز و بنى و شبوط و قطان و طيرامى و ابلامى و چه غير اينها، و اما از ماهيان آن چه كه در اصل خلقت فاقد پولك است نظير جرى و زمار و زهو و مارماهى و غير اين ها خوردنى نيست. ¹

ایشان درباره روبیان (میگو) می نویسد : « ماهى اربيان كه در زبان مردم امروز روبيان خوانده مى شود از جنس ‍ ماهيان داراى پولك است و خوردنش جائز است . ²

و در باره خاويار مي‌فرمايند : « حكم تخم هر ماهى تابع حكم خود آن ماهى است در نتيجه تخم ماهى حلال ، حلال است هرچند كه نرم باشد و تخم ماهى حرام حرام است هرچند كه زبر باشد و در حال اشتباه احتياط نخوردن نرم آن است ، بله در جائى كه مشتبه باشد در اين كه آيا از ماهى حلال است يا از ماهى حرام و جنس آن زبر باشد ويا زبر بودنش هم مشتبه باشد خوردنش حلال است . » ³

در تشخیص ماهی پولک دار و بی پولک طبق نظر آیت الله خامنه ای ، باید به نظر

1.    تحریر الوسیله ، ج 3 ، كتاب خوردنيها و نوشيدنيها ،  ، مسأله 2

2.    همان ، مسأله 3

3.    همان ، مسأله 4

متخصصان و اهل خبره که مورد اعتماد هستند مراجعه کرد. ایشان می فرمایند : « در موارد شبهه در فلس دار بودن بعضی اقسام ماهی ، نظر متخصصین مورد اعتماد معتبر است و عمل بر طبق آن نمایند . »¹

همچنین ایشان در تشخیص فلس ماهی با دستگاه اظهار داشتند که اگر با دستگاه و با چشمان مسلح توسط کارشناسان تشخیص داده شود که ماهی دارای پولک است ، از نوع ماهیان حلال خواهد بود . ²

استفتائات از دفتر مقام معظم رهبري درباره آبزيان

1. تمام اقسام میگو و ماهی های فلس دار حلال است و در موارد شبهه در فلس دار بودن بعضی اقسام ماهی ها ، نظر متخصصین مورد اعتماد ، معتبر است و عمل بر طبق آن نمایند .

2. بنا به نظر اهل خبره ، شاه میگو ( لابستر ) و خرچنگ آب شیرین جزء دسته میگوها محسوب شده و حلالند .

1-2  . اشتراک در خواص و یاتشابه اجمالی در مشخصات ، میزان حلیّت و حرمت شرعی نیست . بنابراین اگر شاه میگو  ( لابستر ) از مصادیق میگوی معروف و متعارف ( روبیان ) باشد و در انظار عموم میگو شناخته شود و اسم میگوی معروف در نزد عرف بر آن صدق کند محکوم به حلیّت است وگرنه حکم میگو بر آن مترتب نیست .

3. خوردن خاویار و تخم ماهی فلس داری که تذکیه شده ، اشکال ندارد .

1.    نقل ازفرهنگ جهاد، سال اول شماره 2، مقاله معيار حلال و حرام بودن آبزيان ، محمد باقر لياقتي

2.    همان

4. تاس ماهیان ( اوزون برون ، شیب و فیل ماهی ) که به شهادت اهل خبره دارای فلس  می باشند ، حلالند .

5. در مورد کوسه ماهی ، نظر دو نوع از عرف ( عام و خاص ) کفایت می کند و در این گونه موارد نظر متخصصین مورد اعتماد یا همان اهل خبره ، نظر عرف محسوب می‌شود و عمل به قول آنان در این باره مانع ندارد .

6. طبق نظر متخصصین ، کوسه ماهی هم مانند ماهیان دیگر دارای فلس و قشر است و با دست کشیدن روی پوستش محسوس است و از نوع ماهیان غضروفی است .

7. خوردن گیاهان دریایی اشکال ندارد .

8. از حیوانات دریایی آنچه بر آن خرچنگ صدق می کند عرفاً خوردنش حرام است چه فلس داشته باشد چه نداشته باشد و آنچه عنوان ماهی بر آن صدق میکند ، با وجود شرایط دیگر محکوم به حلیّت است و نیز میگو همه اقسام آن در صورت صدق همین عنوان بر تمامی آنها ، محکوم به حلیّت است .

9. خوردن خرچنگ گرد ، نهنگ ، صدف دریایی ، عروس دریایی ، قورباغه و ماهی مرکب حرام می باشد .

10. خوردن ماهیان بدون فلس مانند جری ، مارماهی ، سقنقور ، زمیر ، اشلمبو ، سفره ماهی ، گربه ماهی ، اره ماهی ، زمین کن و سوس ماهی حرام می باشد .

11. فرآوری و عرضه خاویار ماهیان بدون فلس و ماهیانی که در آب مرده اند حرام است .

12. تمساح و کروکودیل حرام گوشت اند .

فقه اسلامی و صید و صیادی « شرایط صید »

در باب مسائل مربوط به صيد و صيادي ، ابتدا به بررسي آبزيان حلال و حرام  از ديدگاه فقه اسلامي مي‌پردازيم و سپس بحث را با بيان مسائل مربوط به صيد آيزيان و شرايط مربوط به آن دنبال مي‌كنيم.

1. ملاک حلیّت و حرمت ماهی در فقه ¹

تمامی فقها در کتب فقهی خویش موضوع استفاده از گوشت حیوانات دریایی را یا به صورت گسترده و یا به صورت مجمل متعرض شده اند .

به راستی ملاک حلیّت و حرمت آبزیان ، بخصوص ماهی چیست ؟

در اینجا توضیح این نکته ضروری است که به دست دادن ملاک و معیار حلیّت و حرمت در منابع اسلامی بر دو گونه است :

1.گاه آیه یا روایت از شیء حلال یا حرام ، با عنوان خاصش یاد کرده و فرموده که فلان چیز حلال است و فلان چيز، حرام ؛ مانند این آیۀ شریفه که می فرماید :

(مائده / 3)

بر شما مردار و خون و گوشت خوک و ... حرام شده است .

در چنین مواردی وظیفۀ مکلّف در مقابل این عناوین کاملاً مشخص است ؛ از حلال، تمتع می برد و از حرام ، پرهیز می کند .

2.گاه برخی از حلال و حرامها ، تحت یک عنوان کلی و بر اساس یک یا چند معیار شرعی محکوم به حلیّت یا حرمت مي‌شوند و در آیه یا روایت، اصولاً ذکری از آنها با عنوان

نقل ازفرهنگ جهاد، سال اول شماره 2، مقاله معيار حلال و حرام بودن آبزيان ، محمد باقر لياقتي

خاصشان به میان نمي‌آيد . در چنین مواردی تطبیق عنوان کلی بر مصادیق حلال یا حرام به عهدۀ خود مکلف است .

پس از ذکر این دو مقدّمه باید عرض کنیم که در رابطه با حکم حلیت یا حرمت آبزیان نیز مسأله از قبیل نوع دوم است ؛ یعنی فقها فقط قاعده و ملاک کلی حلّیت یا حرمت آنها را ذکر کرده اند و شناخت مصادیقشان را به مکلفین وانهاده اند .

فقهای عامه اکثراً قایل به حلّیت گوشت تمامی آبزیان می باشند . اما فقهای شیعه از محدّث بزرگ، مرحوم شیخ صدوق (ره) تا امام خمینی(ره) همگی ، آن دسته از ماهیانی را که دارای پولک باشند ، قابل خوردن دانسته‌اند .

جناب شیخ صدوق آورده است :« از صید دریا فقط آن دسته از ماهیانی که دارای پولک باشند ، قابل خوردن هستند و ماهیان بدون پولک را نباید خورد» . ¹

بنابراين حلال بودن گوشت ماهیان و جانداران دریایی، تابع دو شرط اساسی است:

الف ) از جهت شکل و اندام فیزیکی از خانوادۀ ماهیان باشد .

ب ) بر روی بدن آنها ، فلس ( پولک ) وجود داشته باشد .

دیدگاه فقیهان اهل سنت

همۀ فقیهان اهل سنت در این مسأله اتفاق نظر دارند که خوردن هر نوع ماهی حلال است و شرط اساسی حلال بودن آبزیان ، این است که صرفاً از خانوادۀ ماهیان باشند. بنابراین ، وجود پولک در ماهی ، به هیچ وجه ، ملاک و شرط حلال بودن نیست و هیچ یک از رهبران مذاهب اربعه متعرض پولک نشده اند . ²

1.    المقنع فی الفقه ، ج 21 ، ص 15

2.    الفقه علی المذاهب الاربعه ، ج 2 ، ص 5

حتی برخی از علمای اهل سنت ، خوردن تمام حیوانات دریایی را به جز چند نوع آن ، جایز و مباح می دانند ؛ هر چند که برخی از پیشوایانشان ، خوردن تعدادی از حیوانات آبزی را جایز نمی دانند .

بررسی روایات :

در این قسمت ضمن بررسی احادیث ائمه (عليه‌السلام) به تشریح دو شرط اساسی که ملاک حلال بودن ماهی است ، می پردازیم :

1. ماهی بودن حیوان آبزی :

الف ) عمّار ساباطی از امام صادق (عليه‌السلام) نقل می کند که از حضرت در خصوص استفاده از گوشت ربیثا ( نوعي ماهي كوچك) سؤال شد و حضرت در پاسخ فرمود : ای عمار ماهی ربیثا را نخورید ؛ زیرا ما آن را ماهی  نمی دانیم . ¹

ب ) یونس بن عبدالرحمن می گوید : از حضرت کاظم (عليه‌السلام) سؤال کردم . جانم فدایت راجع به خوردن گوشت میگو چه می فرمایید ؟ حضرت فرمود : اشکالی ندارد، میگو از خانواده ماهیان است . ²

ج )  از امام صادق (عليه‌السلام) در خصوص خوردن میگو سؤال شد ، حضرت فرمود : میگو را بخورید ؛ زیرا او از جنس ماهیان است . آنگاه حضرت اضافه فرمود : آیا نمی بینی که وی در داخل پوستش حرکت می کند ؟ ³

1.    وسائل الشیعه ، ج 16 ، ص 408 ، ح 4

2.    همان ، ح 5

3.    همان ، ح 10

بنابراین ، از روایات ذکر شده و برخی دیگر از روایات استفاده می شود که یکی از شرایط اساسی در حلال بودن گوشت ماهی ، همان ماهی بودن آن است .

2. وجود پولک در ماهی :

از برخی روایات ، دومین شرط حلال بودن ماهي ( وجود پولک در بدن ماهی) استفاده می شود :

الف ) محمد بن مسلم از امام باقر (عليه‌السلام) سؤال کرد ای پسر پیامبر- مشمول رحمت قرار گیرید - برای ما ماهی آورده اند که پولک ندارد ( حكمش چگونه است؟) حضرت فرمود : آن دسته از ماهياني كه پولك دارند ، بخورید (حلال است ) و آن که پولک ندارد نخورید . ¹

ب ) حماد می گوید : از حضرت صادق (عليه‌السلام) پرسیدم – قربانت گردم – کدام نوع از ماهیان قابل خوردن است؟ حضرت فرمود : آن ماهی که دارای پولک است ، قابل خوردن است . ²

ج ) از عبدالله بن سنان از امام صادق (عليه‌السلام) نقل شده است که حضرت فرمود: امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب (عليه‌السلام) در کوفه ( زمان خلاف ظاهری خویش ) سوار بر استر پیامبر (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) می شد و زمانی که از بازار ماهی فروشان می گذشت ، می‌فرمود : آن نوع از ماهیانی را که دارای پولک نیستند ، نخورید و نفروشید . ³

پس از دقت در روایاتی که نقل شد ، ذکر چند مطلب اساسی لازم است :

1.    وسائل الشیعه ، ج 16 ، ص 397 ، ح 1

2.    همان ، ح 2

3.    همان ، ح 4

1) از حیوانات آبزی صرفاً ماهی با شرایط دیگر ، حلال گوشت است و بقیّه حیوانات دریایی به طور کلی حرامند .

2)     ملاک در حلال بودن ماهی صرفاً وجود پولک بر روی پوست ماهی است و روایات بر این معنا تأکید دارد .

3)    هیچ گاه روایات به خصوصیّت پولک از جهت شکل ، حجم و نوع در بدن ماهی اشاره نکرده و فقط به ذکر وجود پولک به عنوان ملاک حلال بودن اکتفا کرده است .

4)    مسأله دیگری که در روایات بیان نشده وجود کمیّت پولک است ، و می‌توان این حکم را به درستی به دست آورد که اگر چند پولک در کل بدن ماهی وجود داشته باشد ، کفایت می کند ، و به این ماهی ، ماهی پولک‌دار می‌گویند.

5)    در روایات ، تصريح نشده که ماهی در حین صید باید پولک داشته باشد . بنابراين و همچنین بنا بر نظر کارشناسان می توان گفت که وجود ماهیانی که دارای چنین خصوصیتی باشند ، مسلم است .

آنچه از روایات فهمیده می شود اين است که باید وجود پولک در بدن ماهی به طور یقین قطعي شده باشد ، ولو این که مدت کوتاهی پولک داشته و بعد به هر علتی پولکها از بین رفته باشند . برای اثبات مدعای خود به روایتی از امام صادق (عليه‌السلام) استناد می‌کنیم :

حماد بن عثمان می گوید : راجع به حلال بودن ماهی سؤال کردم ، حضرت فرمود : آن ماهی که دارای پولک است ، حلال است . بعد از حضرت در خصوص ماهی کنعت پرسیدم ، که دربارۀ این ماهی چه می فرمایید ؟ حضرت در پاسخ فرمود : خوردن این ماهی( کنعت) اشكالی ندارد . آنگاه حماد سؤال می کند که این ماهی پولک ندارد . حضرت می فرماید : بلی (اکنون پولک ندارد) . لیکن چون عصبانی است و خود رابه هر چیزی می زند (پولکهایش می ریزد) و اگر بر پشت گوش او با دقت نگاهی کنی پولک را خواهی دید . یعنی وجود چند قطعه پولک دلیل بر پولک دار بودن آن ماهی است .

2. احكام و شرايط صيد و صيادي

ماهي از جمله حيواناتي است كه خون جهنده ندارد و لذا در صورت عدم تذكيه پاك ولي خوردنش حرام است . بر طبق نظر فقها ، تذكيه ماهى به يكى از دو طريق است :

اول ، اينكه آن را زنده از آب درآورند . دوم ، اينكه اگر به خودى خود از آب بيرون افتاده ، قبل از مردنش آن را بگيرند چه با دست و چه با وسايلي مانند تور و امثال آن .

بنابراين اگر ماهى به علت جست و خيز از آب  بيرون بيفتد و يا موج دريا آن را بيرون بيندازد و يا نهر و درياچه محل زندگى ماهى خشك شود و ماهيان بميرند ، حرام مى‌شوند، و اما اگر قبل از مردن كسى آن را بگيرد حلال است و معيار در حلال بودنش گرفتن آن است پس صرف تماشاى مردن حيوان در حلال شدنش كافى نيست .

امام خميني (ره) درباره شرايط صيد ماهي مي‌نويسد: « در حلال شدن ماهى بردن نام خدا هنگام بيرون آوردنش از آب و يا هنگام گرفتن آن بعد از بيرون افتادنش شرط نيست ، همچنان كه در حليت آن مسلمان بودن صياد معتبر نيست ، پس اگر كافر حيوان را از آب بيرون آورد و يا حيوان بيرون افتاده را زنده بگيرد حلال است چه اينكه كافر اهل كتاب باشد ويا غير آن . بله اگر ماهى بيجان را در دست كافر ببيند خوردن آن حلال نيست مگر آن كه بداند كافر آن را قبل از مردنش از آب گرفته و يا از بيرون آب برداشته و اين معنا به صرف بودن ماهى در دست كافر و نيز به صرف گفتن او احراز نمي‌شود بخلاف اينكه ماهى در دست مسلمان ديده شود كه بايد حكم به حليت آن كرد تا خلافش ثابت شود » ¹.

همچنين ايشان (ره) درباره شرايط صياد و تملك صيد مي‌نويسد : « اگر ماهى از آب به داخل خشكى بپرد مادام كه كسى آن را بادست نگرفته ملك هيچ كس از سرنشينان كشتى و حتى مالك كشتى نمى شود بلكه كسى مالك آن مى شود كه آن را با دست بگيرد، البته به شرطى كه مقصودش قصد تملك باشد. بله اگر صاحب كشتى در مقام صيد ماهى باشد به اين كه در شب چراغى در كشتى خود روشن كند و به چيزى نظير دهل بكوبد تا ماهيان به درون كشتى بپرند كه در اين صورت اگر ماهيانى به درون كشتى بيفتند اقوى آن است كه مالك كشتى مالك آنها مى شود و پريدن ماهى به خاطر اين تمهيدات به منزله بيرون آوردن زنده از آب است وهمين تذكيه آن است  .

اگر به قصد صيد ماهي تورى در آب بيندازد و يا در آب محوطه‌اى براى اين منظور درست كند ، هر مقدار ماهى كه در آن تور و آن محوطه بيفتد ملك او مى‌شود، پس اگر آنها را زنده از آب بيرون بياورد بدون اشكال حلال است ، و همچنين است در صورتى كه ماهيها در آن تور و آن محوطه به خاطر فرورفتن آب هرچند به سبب جزر بميرند كه چنانچه بعد از فرونشستن آب مرده باشند حلال است و اگر بعد از بيرون آوردن تور ببيند بعضى از  ماهيها يا همه آنها مرده‌اند و نداند كه قبل از بيرون كشيدن تور در داخل آب مرده و يا بعد از بيرون كشيدن تور درخشكى مرده اند احتياط آن است كه از خوردن آنها اجتناب كند» ².

1.    تحرير الوسيله ، ج 3، كتاب صيد و ذباحه ،مساله 25

2.    همان ، مساله 26 و 27

امام خميني (ره) درباره شرايط تذكيه ماهي مي‌نويسد:‌ « در حلال شدن ماهى اين شرط معتبر نيست كه حيوان بعد از بيرون آوردنش از آب و يا زنده گرفتن آن بعد از آن كه خودش از آب بيرون افتاده به خودى خود بميرد، بلكه اگر مردنش به دست گيرنده آن باشد مثلاً قبل از آن كه بميرد آن را قطعه قطعه كند يا شكمش را پاره كند و يا آن را با چوب بزند تا بميرد گوشتش حلال است ، بلكه اصلاً در حلال بودن آن مردنش شرط نيست و جائز است زنده آن را ببلعد بلكه اگر قطعه اى از ماهى را جدا كند و بقيه آن در آب بماند آن قطعه حلال است چه اينكه بقيه در آن بميرد يا زنده بماند، بله اگر همين كار را در آب انجام دهد يعنى قطعه اى از بدن ماهى قطع كند حلال نيست چه اينكه بقيه در آب زنده بماند و يا بميرد .»

اگر ماهى روى آب افتاده باشد و بعلتى حال گريختن نداشته باشد، مثل اين كه با چيزى به او زده باشند و يا چيزى بلعيده باشد كه مثل زهر بوده و ياعلتى ديگر داشته باشد اگر در اين حال كسى آن را بگيرد و از آب بيرون بيندازد و در خشكى بميرد حلال است و اما اگر در آب مرده باشد حرام است ، و اگر شخصى زهر نامبرده را در آب بريزد و ماهيها آن را ببلعند و روى آب بيفتند به طورى كه حال گريز از آنها سلب شود اگر مقصود آن شخص شكار ماهى بوده ديگران نمى‌توانند آن ماهيان را مالك شوند و اما اگر مقصود او شكار نبوده باشد مالك آنها نمى شود و ديگران مى توانند ماهيان را بگيرند و مالك شوند، حال چه اينكه مقصود صاحب زهر ماهى معينى بوده باشد يا نه و بهر حال بعيد نيست بيحال كردن ماهى به قصد شكار و تملك بهر وسيله كه باشد مانند حيازت سبب ملكيت آن باشد. »¹

1.    تحرير الوسيله ، ج 3،كتاب صيد و ذباحه ، مساله 30و29

نظر آيت الله خامنه‌اي(مد ظله‌العالي)درباره احكام صید ماهی

1. صید ماهی عبارت است از زنده از آب گرفتن و بیرون آب جان دادن ماهی .

2. در حلیّت ماهی شرط است که از قسم ماهی فلس دار باشد که اگر در اصل خلقت از قسم ماهی فلس دار نباشد خوردن آن حرام است وتشخیص موضوع به عهده مکلفین است و اطمینان از گفته کارشناس نیز کفایت می کند .

3. اگر ماهی فلس دار را زنده از آب بگیرند و بیرون آب جان دهد ، پاک و خوردن آن حلال است و چنانچه در آب یا در تور ماهیگیری در آب بمیرد پاک است ولی خوردن آن جایز نیست .

4. چنانچه ماهی از آب بیرون بیفتد و یا موج آنرا بیرون بیندازد ، یا آب فرو رود و ماهی در خشکی بماند ، چنانچه قبل از آنکه بمیرد با دست یا وسیله دیگر ، کسی آن را بگیرد و سپس جان دهد حلال است و در غیر اینصورت حرام هستند .

5. چنانچه دریچه تخلیه آب حوضچه های پروش ماهی را به نیت صید ماهی باز کرده تا آب کاملاً تخلیه شود و ماهی ها در همان حال جان دهند ، صید محسوب نشده و تذکیه نمی شوند .

6. ماهی و میگوهایی که صید می شوند و مجدداً در ظرف آبی قرار داده می شوند و در داخل آب دوم می میرند حرامند و فرآوری و نگهداری و توزیع آنها جهت مصرف انسانی ممنوع می باشد .

7. از ماهی آنچه حرام است خون و کثافات آن است و بقیه اعضای آن حلال است .

8. از خوردن ماهی کوچک داخل بدن ماهی بزرگترکه مرده خارج شود و نمی‌دانید موقع صید در شکم ماهی زنده بوده و در خارج آب مرده یا نه ، بایستی اجتناب کرد.

9. خوردن تمام اقسام میگو حلال است و تذکیه آن مانند تذکیه ماهی است .

10. شکار برای خوشگذرانی صید لهوی است ولی صید در صورت دارا بودن سایر شرایط شرعی ، حلال است .

11. در صید ماهی لازم نیست صیاد مسلمان باشد .

12. در صورت شک در این که ماهی از قسم حلال گوشت است یا حرام ، محکوم به حلیت است اما در مورد زنده گرفتن از آب و مردن در خارج آب اگر شک داشته باشیم، محکوم به حرمت است .

13. اگر با اتصال برق به حوضچه های پروش ماهی، ماهی در آب بمیرد، حرام است.

14. صید ماهی آنطور که در مراکز فروش ماهی زنده انجام می شود ( که بعد از صید ضربه ای به سر آن زده و فوراً شکم آنرا پاره می کنند ) اشکالی ندارد .

15. خوردن ماهی جلاّل ( که از مدفوع انسانی خورده باشد ) حرام است مگر اینکه یک شبانه روز آنرا در آب قرار دهند و استبراء شود .

16. مردار حیوانی که خون جهنده ندارد ( مانند مار و ماهی ) نجس نیست .

17. اگر ماهی از بازار مسلمانان یا دست مسلمانی خریداری شود ، حلال است هر چند معلوم نباشد که آنرا زنده از آب گرفته یا نه و جستجو نیز لازم نیست ولی اگر بدانیم که ماهی در آب مرده یا  فلس ندارد حلال و جایز نیست .

18. خرید ماهی جهت خوردن ، از صیاد مسلمانی که رعایت مسائل شرعی را نمی‌کند ، جایز است . مگر اینکه بدانید مرده از آب گرفته و یا فلس ندارد .

19. در صورتیکه ماهی مرده و حرام با ماهی حلال مخلوط شود و مجموعاً مقدار محدود و کمی بودند بایستی از فرآوری و عرضه آنها اجتناب کرد .

استفتائات مراجع معظم تقليد درباره صيد آبزيان¹

1. اگر در شکم ماهی صيد شده ، ماهی مرده ای پیدا شود چه حکمی دارد ؟

2. گفته می شود اخیراً ماهی را با برق در میان آب بی هوش و سپس صید می‌کنند، چنین صیدی چه حکمی دارد ؟

3. اگر فلس برخی ماهی ها فقط با چشم مسلح دیده شود،حکم صیدشان چیست؟

4. صید از روی لهو چه حکمی دارد؟ حکم حیوان صید شده چیست ؟

1.    محمد رحماني، احكام فقهي ذبح ، ص 140-138

5. ملاک لهوی بودن صید چیست ؟ آیا صید ماهی از باب تفریح لهوی است یا نه ؟

6. آیا صید در سفر معصیت جایز است ؟

7. در صید ماهی آیا لازم است صیاد مسلمان باشد ؟

دلايل علمي- بهداشتي حرمت و حليت آبزيان

همانطور كه قبلاً بيان گرديد ، از ميان آبزيان تنها ماهياني كه داراي پولك‌ باشند، حلال‌گوشت محسوب مي‌شوند و ساير آبزيان كه ماهي نبوده و يا فاقد پولك هستند، حرام‌گوشت مي‌باشند.

به قطعات شاخي و يا استخواني شكل كه بر پشت و يا ساير بدن ماهي روييده و موجب پوشانيدن بدن او مي‌گردد فلس يا قشر و يا پولك گفته مي‌شود. در روايات و نيز اصطلاحات فقها نيز هر دو كلمه فلس و قشر به كار رفته است .

تحقيقات علمي نشان مي‌دهد كه فلس در ماهی، بدن ماهی را به صورت سپر حفاظت می کند و از ورود عوامل بیماریزا جلوگیری می کند . میکروبها و ویروسها و انگلها در جاهایی که فلس نباشد بهتر می‌توانند وارد شوند . در عین حال فلسها قابل انعطاف هستند و ماهی پولك‌دار به راحتی مي‌تواند در آب خم و راست  شود .

در قرآن مجید توصیه شده که گوشت تازه مصرف شود و ماهی از جمله موجوداتی است که خیلی زود فاسد می شود . به گفته متخصصين، در ماهيان فاقد پولك ،‌ باکتریهای روی پوست و آبشش راحت‌تر مي‌توانند به بدن ماهي نفوذ كنند و لذا بعد از مرگ فساد آن را تسهیل می کنند . این باکتریها آنزیم ترشح می کنند و بعد از مرگ ماهی مي‌توانند روی نسج آن اثر بگذارند.  از یک عدد باکتری روی بدن ماهی بعد از 16 ساعت 4 میلیون باکتری تکثیر می شود .

ماهیان بدون فلس اکثراً یا مُضر هستند یا ارزش غذایی بالایی ندارند . حتی بعضی از آنها مانند ماهی فوگول دارای سموم مهلکی هستند .¹

1.    سخنراني دكتر بابا مخير در سومين كارگاه  آموزشي آبزيان حلال و حرام

« نحوۀ قرار گرفتن فلسها بر بدن ماهیان گاه به گونه‌ای است که فلسهای ردیف جلو مقداری از سطح فلسهای خلفی را می‌پوشاند؛ درست شبیه صفحات سفالی پشت بام منازل نواحی جنگلی . بدین ترتیب ، فلسها ، پوشش مقاومی برای حفاظت از بدن ماهیها در مقابل آسیب به وجود می‌آورند و در عین حال مانع تحرک آزاد و راحت آنها نمی‌گردند.

فلسها ، از مایع لزجی پوشانیده شده اند که شفاف و چسبناک بوده و مانع نفوذ مواد سمی به داخل بدن ماهی می گردند . براساس اظهار نظر کارشناسان ، در ماهیانی که فاقد فلس بوده و یا از فلس کمتری برخوردارند ، چنین مادۀ مخاطی مخصوصی ترشح نمی‌شود . بنابراین ماهیان بدون فلس ، مواد رادیواکتیویته بیشتری را نسبت به ماهیان فلس دار جذب کرده و در نتیجه انگلها و باکتریهای بیشتری می توانند از سطح پوستشان عبور نمایند .

يكي از اقسام فلس‌ها ، فلس پلاكوئيدي است. شكل فلس‌هاي پلاكوئيد متغير بوده و اين تغييرات به منظور انجام وظايف متعدد صورت گرفته است. اين وظايف شامل حفاظت از ماهي در مقابل عوامل شكارچي و انگل‌هاي خارجي ، كاهش خراش مكانيكي ، كمك به توليد نور و اندام‌هاي حسي و كاهش اصطكاك است .

همچنين فلس ها به صورت مکانیکی لایه های عمیق تر را محافظت می‌کنند و پوشش استخوانی و خارها ، آنها را از حمله دشمنان شکارچی در امان نگه می دارد» . ¹

در خاتمه لازم به ذكر است كه هنوز درباره علت حليت و حرمت تمامي آبزيان تحقيقات وسيعي انجام نشده و دلايل علمي زيادي در دست نمي‌باشد . البته اين موضوع به هيچ وجه از اعتبار احكام الهي نمي‌كاهد ، بلكه نشانه نقص و عجز علوم تجربي در مقايسه با علم بيكران خداوند متعال است. بهر حال آنچه مسلم است اينكه احكام و دستورات ديني همگي مطابق با فطرت سليم انسان و سازگار با جسم و روح آدمي وضع گرديده‌اند و رعايت اين احكام سبب سلامت تن و روان انسان مي‌شود.

1.    دكتر مسعود ستاري ،ماهي‌شناسي 1، ص 64-59

رويكرد اقتصادي و تجاري منافع محلله آبزيان حرام

ماهیان حرام گوشت ماهیانی هستند که بر اساس موازین شرع اسلام ، استفاده از گوشت آنها برای خوردن حرام و ممنوع شده است . به همین علت در داخل کشور اسلامی ایران این گونه ماهیان ، مصرف خوراکی ندارند ، ولی در کشورهای دیگر به خصوص کشورهای غیر اسلامی از بازار مصرف بسیار خوبی برخوردار است .

با محاسباتی که انجام شده ، روشن گرديده که حتي درآمد ارزی حاصل از صادرات ماهیان حرام‌گوشت نسبت به ماهیان خاویاري  بیشتر خواهد بود . ¹

در سال های اوّل پیروزی انقلاب اسلامي، صیادان پس از بیرون کشیدن تور از دریا، ماهيان حلال گوشت را از حرام گوشت جدا کرده و ماهیان حرام گوشت را یا مجدداً به دریا رها کرده و یا برخی از انواع آن را به پودر تبدیل می کردند . در حالی که اغلب آنها در کشورهای دیگر جزو با ارزش ترین گونه های خوراکی به حساب می آمدند ؛ مانند ماهی لابستر ، مارماهی و ماهی یال اسبی و ... که جزو گران بهاترین ماهیان بوده و در بازار جهانی با قیمت گزاف خرید و فروش می شوند .

در شرایط فعلی و با بررسی هایی که در محافل اقتصادی به عمل آمده است این دسته از ماهیان ذخایر با ارزشی هستند که با صدور آنها به کشورهای دیگر و یا تبدیل آن به پودر و یا مواد دیگر ، می تواند منبع اقتصادي خوب و سرشاری برای کشور باشد . به طور کلی در صنایع روغن سازی ، چرم سازی ، چسب سازی و غیره از ماهی استفاده های فراوانی برده می شود . از فضولات و استخوانهای ماهیان جهت تهیۀ کود و از فلس برخی از آنها مروارید و صدف مصنوعی تولید می شود .

1. فرهنگ جهاد ، سال اول ، شماره 4، مقاله حكم ماهيان حرام‌گوشت ، محمدباقر لياقتي

از آنجايي كه فقه شيعه جامع بوده و پاسخگوي تمام نيازهاي بشر در طول تاريخ مي‌باشد، استفاده از منافع محلله ماهيان حرام را جايز دانسته و اجازه بهره‌برداري حلال از اين منبع خدادادي را براي بشر فراهم نموده است .

در فقه شيعه خريد و فروش حيوانات دريايي حرام گوشت با توجه به منافع اقتصادي و كاربردهاي حلال آنها ( در غير خوراك انسان ) جايز است.

پرواضح است كه تذكيه در حيوانات آثاري دارد . در حيواناتي كه ذاتاً پاك‌اند مانند ماهي ، تذكيه سبب حليت آنها مي‌شود؛ زيرا ماهي گرچه بدون تذكيه بميرد ، پاك است.

امام خميني (ره) مي‌نويسد: حيوانات حرام‌گوشتي كه خون جهنده ندارند وقوع تذكيه بر آنها اثري ندارد ؛ چون پس از مرگ اگرچه پاك‌اند ولي خوردن آنها حرام است .¹

ايشان (ره) دربارۀ خرید و فروش مردار ماهي، نظر خویش را چنین عنوان می‌فرماید : « خرید و فروش مرداری که خون جهنده ندارد ( مانند ماهی و مار و...) و حتی اجزای آن ، در صورتی که منفعت عقلایی داشته باشد ، جایز است ؛ زیرا هیچ گونه دلیل قانع کننده که دلالت بر عدم جواز چنین معامله را داشته باشد ، وجود ندارد و دلایلی که ارائه شده نارساست » . ²

حال به تبیین « منفعت حلال عقلایی» می پردازیم . مرحوم آیه الله خویی (ره) در تعریف و بیان آن چنین می فرماید : « مقصود از منفعت حلال که موجب جواز خرید و فروش می شود ، آن منفعت حلالی است که اغلب مردم بدان احتیاج داشته باشند و بر اثر

1. خمینی، روح الله ، تحریرالوسیله ، ج 2، ص 135، مسأله 23

2. مکاسب محرمه ، ج 1 ، ص 45 ؛ لکن حضرت امام در تحریر الوسیله ، ج 1 ، خرید و فروش این گونه ماهیان را خالی از شبهه نمی داند . به نقل ازفرهنگ جهاد ، سال اول ، شماره 4، مقاله حكم ماهيان حرام‌گوشت ، محمدباقر لياقتي

نیاز خردمندان ، افراد جامعه برای به دست آوردن و تأمین آن تلاش و اقدام می کنند ¹. »

تشخیص داشتن منفعت حلال عقلایی از آن فقیه جامعه الشرایط است و این گونه نیست که هر کسی در هر کجا و برای هر چیزی بدون در نظر گرفتن سایر شرایط« منفعت حلال عقلایی» تراشیده و جواز خرید و فروش صادر کند . بلکه تشخیص موضوع ، در اینجا از مواردی است که در اختیار اهل فن و متخصصان است . داشتن منفعت حلال عقلایی در ماهی مرده و حرام نظیر گرفتن روغن ، تهیه مواد غذایی حیوانات ، تهیه کود و تهیه دارو ... ثابت شده است. زيرا وقتی که تعدادی از فقیهان خرید و فروش مردار نجس را که دارای خون جهنده است مجاز می دانند ، خرید و فروش مردار ماهی که نجس نیست باید به طریق اولی جایز باشد ؛ زیرا ماهی از حیواناتی است که خون جهنده ندارد .

ذکر این نکته شرعی نیز لازم است که اگر کسی در مسأله جواز خرید و فروش ماهی حرام که به نظر فقها در غیر خوردن بدون اشکال است ، دچار تردید شود و خدشه وارد سازد ، روش دیگر شرعی نیز وجود دارد که می توان این سرمایه عظیم ملّی را به رایگان از دست نداد و به ارز تبدیل کرد و از جهت شرعی نیز دچار خلاف شرع نشد و آن این که برای صید و به دست آوردن این گونه ماهیان از دریا قطعاً هزینه هایي مي شود و نیروهایی وقت مي‌گذارند . لذا می‌توان مبالغی را از افراد مقابل قرارداد به عنوان حق‌الزحمه و یا حق العلم و ... ، دریافت کرد و آنگاه خود ماهیان حرام گوشت و یا فرآورده‌های آن را در اختیار آنان قرار داد ؛ نه به عنوان خرید و فروش و معامله عرفی و شرعی بلکه به عنوان خلع ید از ماهیان حرام گوشت . اگرچه همان‌طور که ذکر شد مراجع فعلی نیز خرید و فروش ماهیان حرام‌گوشت را به غیر از موارد خوردن جایز می‌دانند . ²

1.    نقل ازفرهنگ جهاد ، سال اول ، شماره 4، مقاله حكم ماهيان حرام‌گوشت ، محمدباقر لياقتي

2.    همان

در مورد پرورش كروكوديل نيز با توجه به تقاضاي پرورش اين حيوان حرام‌گوشت و فايده‌هاي پزشكي مترتب بر آن و استفاده از پوست در غير نماز، بحث‌هاي فقهي انجام شده و بر مبناي فقه، استفاده غيرأكل (غير خوراكي) از منافع اين حيوان اشكالي ندارد.

از كروكوديل براي درمان بيماريهاي صعب‌العلاج، از استخوان آن براي درمان سرطان و ساير فوايد محلله از جمله ايجاد اشتغال و درآمد براي پرورش دهنده استفاده مي‌شود . استفاده از گوشت اين حيوان براي مصرف حيوانات كوچك مانند سگ و گربه نيز امكان دارد.

استفتاء از دفتر مقام معظم رهبری درباره آبزيان حرام¹ :

1.    خرید و فروش آبزی حرام گوشت برای خوردن حتی خوردن غیر مسلمان و همچنین معاوضه و یا واگذاری حق الاختصاص آن در برابر دریافت چیزی اگر برای خوردن باشد باطل و حرام است ولی فروش یا معاوضه یا واگذاری آن برای استفاده صنعتی یا طبی یا علف حیوانات اشکال ندارد .

2.    استفاده تفریحی و زینتی از آبزیان مانند نگهداری در آکواریوم یا کلکسیونها فی حد نفسه جایز است .

3.    تكثير و پرورش و فروش تمساح و مانند آن براي منافع محلله از قبيل استفاده از پوست آن ، در صورت ذبح شرعي اشكال ندارد . و خريد و فروش گوشت آنها براي غير خوراك انسان جايز است ولي براي خوراك انسان (مسلمان و غير مسلمان ) جايز نيست.

1.    سايت مقام معظم رهبري www. Leader.ir

طبقه‌بندي فلس‌هاي آبزيان

داشتن و یا نداشتن فلس ، ملاک حلیّت و حرمت ماهیان در فقه اسلامی است . از اين رو بررسي و شناخت فلس وانواع آن در آبزيان ضروری به نظر مي‌رسد.

پوست ماهیان از دو لایۀ رو پوست و پوست تشکیل شده است . لایۀ خارجی یا سطحی، پوست يا اپیدرم یا بشره نامیده می‌شود و لایۀ عمقی پوست ، لا پوست یا کوریون نامیده می شود. فلس قطعات شاخی یا استخوانی بوده که بوسیلۀ لا پوست یا کوریون ایجاد می‌شود و رو پوست آنها را می پوشاند. به عبارت دیگر فلسها مثل ناخن از استخوانی شدن لایۀ زیر پوست ( کوریون ) به وجود می آیند .

تقسيم بندي ماهي‌ها از نظرداشتن و نداشتن فلس¹

انواع فلسها موجب متمایز شدن گروههای اصلی ماهیان می شوند. اشکال فلسها و تعداد آنها در طول یا اطراف بدن غالباً به عنوان مشخصات اختصاصی کاربرد دارند .

ماهیان از جهت دارا بودن فلس و عدم آن به گونه‌های مختلفی تقسیم می شوند:

1.  گروهی كه فاقد فلس بوده و بدن آنان عریان می باشد ²؛ مانند :

-        ماهی اسبله ( الجری يا الجریث ) و سگ ماهی: که در دریای مازندران و رودخانه‌های این استان و استانهای آذربایجان و کردستان یافت می‌شوند .

-        مارماهی (conger) : که در خلیج فارس زندگی می کند .

-        ماهی زمیر یا ابوزمیر  : که محل زندگی اش اروند رود و دارخوين است .

-        گربه ماهیان: که به جای فلس دارای قطعات استخوانی در بدن می باشند .

1.    نقل از فرهنگ جهاد ،سال اول شماره 1 ، مقاله ماهي و حكم فقهي آن

2.    اين ماهیان از نوع ماهیان حرام گوشت بوده که در روایات نیز نام آنها اختصاصاً آورده شده است

2. نوع دیگری از ماهیان كه فقط در قسمتی از بدن دارای فلس می‌باشند . به عبارت دیگر ممکن است بدن ماهی تقریباً عاری از فلس و یا قشر بوده و فقط در نقاط محدودی از بدنش، فلس مشاهده شود . مانند:

-        ماهیان پولیودون و سفورس (psephurus-polydon) : كه در ماهی پولیودون فقط در ناحیۀ کمر و سینه و قسمت بالای دم فلسهایی مشاهده می گردد .

-        ماهی تن : که منحصراً در قسمت سینه یا دم دارای فلس است .

-        ماهی مهاجر و قزل آلای جویباری : كه فلسها در آنها آن قدر کوچکند و یا در عمق پوست فرو رفته اند که ماهی ، بدون فلس به نظر می رسد.

-        اسب ماهی:  كه در آبهای خلیج فارس ، بندر جاسک و چاه بهار زندگی می‌کنند و فلس آنها در زیر پوستشان قرار دارد .

1.    گروه بزرگ دیگری از ماهیان که تمام سطح بدن حتی بعضاً سر و گونه‌هاشان پوشیده از فلس است . مانند :

-        ماهي سنگسر : که بر گونه هايش نيز فلس وجود دارد .

-        ماهی کفال : که در ناحیه سر نیز دارای فلسند .

-        ماهیان سرماری شکل : كه تمام سطح بدن و ناحیۀ سرشان فرو پوشیده از فلسهای مدوّر است .

انواع فلس در ماهي‌ها

تنوع فلسها در ماهیان زیاد است. شکل ، حجم و رنگ فلسها بر اساس نوع ماهی با هم تفاوت دارند. در یک ماهی ممکن است چند نوع فلس وجود داشته باشد . بعضي از ماهیان مانند ماهی سفید، فلس های درشتی دارند و بعضی از آنها دارای فلسهای ریزی هستند، مانند ماهي سفید پرورشی یا آزاد پرورشی .

از نظر ساختمانی فلسها را به دو گروه تقسیم می‌کنند:پلاکوئیدی‌و غیرپلاکوئیدی. فلسهای غیرپلاکوئیدی خود بر سه نوع است : کاسموئیدی ، گانوئیدی و الاسموئيدي. در یک طبقه‌بندی ديگر، متخصصین و کارشناسان رشتۀ ماهی‌شناسی، فلسها را به چهار دسته تقسیم نموده‌اند كه عبارتند از: ¹

1.    فلسهاي ‌صفحه‌ای؛معمولاً در کوسه ماهیان و یا ماهیان چهارگوش دیده‌می‌شود. این فلسها را می‌توان با کشیدن دست از سر به طرف دم کوسه‌، بخوبی احساس کرد . این قسم ، از سایر اقسام کوچکتر بوده و در وسط هر یک از آنها زایده‌ای وجود دارد که به آن دندانک گفته می‌شود و نام علمی آن پلاکوئیدی است.

2.    فلسهای لوزی شکل یا درخشنده ؛ این نوع فلسها در ماهیان سنگواره ای و تاس ماهی یا ماهیان خاویاری یافت می شود . ضخامت و سفتی و سختی این نوع فلس از تمامی اقسام دیگر بیشتر بوده و نام علمی آن گانوئیدی است .

3.    فلسهای مدوّر ؛ مانند فلسهای موجود در بدن ماهی حوض و ماهیان آزاد که نام علمی آن سیکلوئیدی است .

4.    فلسهای شانه‌ای شکل ؛ که نسبتاً گرد بوده ، منتها در قسمت آخر آنها دندانه‌هایی

شبیه دندانه های شانه در یک یا چند ردیف وجود دارد . مثل فلسهای ماهیان سوف ، کپورماهیان و بسیاری از ماهیان استخوانی دیگر. ماهیان آبهای شمال آمریکا که معروف به میکروپتروس هستند غالباً دارای فلسهای شانه‌ای بوده و نوعاً دندانه‌های آنها یکسان نمی‌باشد و نام علمی آن کتنوئید است .

1.    نقل از فرهنگ جهاد ،سال اول شماره 1 ،مقاله ماهي و حكم فقهي آن

البته به غیر از این اقسام ، فلسهای دیگري نیز وجود دارند که کارشناسان ، تعداد

زیادی از آنها را در تحقیقاتشان ذکر کرده اند .

برخی از کوسه ماهیان دارای کمترین تعداد فلس هستند ؛ مثلاً در بدن کوسه ماهی اقیانوس اطلس ، حدود هشت فلس وجود دارد که به صورت قطعات موزائیک و با کمی فاصله از یکدیگر قرار گرفته اند و حال آنکه در هر سانتی متر از طول بدن یک ماهی اقیانوس اطلس سه عدد فلس وجود دارد که قسمت عمدۀ طول هر فلس روی فلس زیرین و زیر فلس زبرین آن قرار می گیرد .

فلسها در تمام طول عمر ماهی نمو می کنند . چون تعداد و شکل فلس‌ها در هر نوع ماهی تا حدی ثابت می باشد، می‌توان سن و سرعت رشد بعضی از ماهیان را از روی دوایر روشن و تیره فلسها تشخیص داد .

بر اساس اظهارات کارشناسان ماهی ، سن ماهیهایی را که در مناطق معتدل و سرد زندگی می کنند می‌توان از روی فلس تشخیص داد . تشخیص سن ماهی از روی فلس همانند تشخیص سن درختان از روی حلقه های سالانه ای است که در ساقۀ آنها ایجاد می‌شود . همان طور که درختان هر ساله با شروع فصل سرما و نامساعد شدن شرایط زیست محیطی و کاهش مواد غذایی ، رشدشان متوقف شده و با آغاز فصل گرما مجدداً شروع به رشد می کنند ، ماهیها نیز چنین اند .

این تغییر حالتها در ماهی موجب پیدایش خطوطی روی فلسها شده و این منتهی به ایجاد حلقه های سالانه می گردد . همان طور که اشاره شد این حلقه ها شباهت زیادی به حلقه های رشد و نمو درختان دارد . میزان رشد و نمو سال اول ماهی و اثرات ثبت شده آن در فلس بستگی به زمان تولد ماهی دارد . بدیهی است حلقۀ رشد سال اول ماهی‌ای که در بـهار یا تابستـان متولد گردیده به مراتـب از حلقه رشد ماهی ای که در پایـیز یا زمستان به دنیا آمده بیشتر است . ¹

فلس‌ها منشاء ساختمانها یا اندامهای متعدّدی در ماهیان می باشند . ماهیان نوزاد در موقع خارج شدن از تخم ، فاقد فلس بوده و فلس‌ها بعداً بر روی آنها به تدریج ظاهر می‌شود. بطور کلی و به ویژه در ماهیان دریایی رشد و نمو  و ظهور فلس‌ها از هنگامی شروع می شود که بچه ماهیان تقریباً 2 سانتی متر طول داشته باشند ولی نقاط اولیه نمو آنها متفاوت است .

توأم با رشد ماهی فلسها نیز رشد می کنند ولی نقصان مواد معدنی ، عوامل ارثی و غیره می توانند این امر را تحت تأثیر قرار دهند . جیرۀ غذائی با پروتئین کم موجب جذب شدن و نامنظم گشتن خطوط شعاعی می گردد .

فلسها می توانند انشعابات زیادی داشته باشند مانند پلاکهای استخوانی که در روی ماهیان خاویاری است. همچنین می‌توانند به صورت برجستگیها و خارهایی در بیایند مانند سپر ماهی در خلیج فارس که نزدیک دم دوتا سیخک دارند .

گاهي فلسها محکم به بدن ماهي چسبیده‌اند، مانند ماهی سفید دریای خزر که فلس ‌هاي محکمي دارد . در گروهی از ماهیان به ویژه آن هایی که اندازۀ کوچک دارند فلس‌ها شُل هستند و زود می ریزند . مانند ساردین كه به راحتی فلسهای خود را از دست می دهد. در ماهی حلوا سفید فلس‌های ریزی وجود دارد که به محض افتادن در تور شروع به ریزش می کنند . فلس‌هائی که به علل مختلف از بدن ماهی در دوران زندگی جدا شده و می افتند مانند ناخن با فلس های جدیدی جایگزین می شوند.²

1.    ماهی شناسی و شیلات ، ج 1 ، ص 75

2.    برگرفته ازسخنراني دكتر بابا مخير در سومين كارگاه  آموزشي آبزيان حلال و حرام

قوام غذايي پروتئين ماهي در سبد خانوار«روانشناسي مصرف»

در طول تاریخ و از دورانهای اوّلیّه زندگی بشر تاکنون، دریاها و رودخانه‌های بزرگ و کوچک ، بستر بسیار مناسبی جهت تأمین مواد غذایی انسانها بوده و زندگی مرفه اغلب ملل در زمانهای قدیم به طورمستقیم وابسته به صید ماهی بوده است . به همین دلیل بسیاری از مردم برای دستیابی به نواحی ماهی‌خیز ، وطن اصلی خویش را ترک و به مناطق دیگر مهاجرت می کردند .

به عنوان مثال ، مهاجرت یونانیها به سواحل دریای سیاه و اژه به منظور استفاده از منابع گرانبهای این دریاها بوده است . علت عمدۀ جنگهای انگلستان و فرانسه در سالهای 1623 – 1713 میلادی در درجه نخست به منظور به دست آوردن منطقه ماهی خیز نیوفونلند بوده است و همچنین عمده دلیل نزاع روسها با ژاپنی ها در سال 1904 میلادی به خاطر تصرف منابع ماهی خیز آبهای خاور دور بود . ¹

امروزه برخی از ملتها برای تأمین مواد غذایی به دریا متکی هستند . کشورهای پیشرفته ، سهم قابل توجهی از پروتئین مورد نیاز خویش را از این منبع عظیم خدادادی تأمین نموده و هم اکنون مصرف منابع دریایی در سطح جهان از رشد بالایی برخوردار است .

صيد ماهي براي امرار معاش و امنيت غذايي 200 ميليون نفر، مخصوصاً در كشورهاي در حال توسعه، حياتي بوده و يك نفر از هر پنج نفر در كره زمين به ماهي به عنوان منبع اصلي پروتئين وابسته است.

1.    نقل از فرهنگ جهاد ،سال اول شماره 1 ،مقاله ماهي و حكم فقهي آن

اهمیّت غذایی ماهی

کارشناسان امور غذایی معتقدند که گوشت ماهی و دیگر آبزیان در ردیف بهترین منابع غذایی بوده و از گوشت قرمز غنی‌تر است . امروزه آبزیان به عنوان یکی از منابع مهم تأمین پروتئین مورد نیاز انسان محسوب می شوند . پروتئین حاصل از مصرف آبزیان از نظر اسيدآمینه‌های لازم غنی بوده و روغن موجود در آنها به خاطر داشتن باندهای دوگانه و سه گانه در اسیدهای چرب آن ، نقش مهمی در جلوگیری از انسداد عروق ایفا می‌نماید . همچنین انواع ویتامین‌ها و مواد معدنی موجود در آبزیان نقش اساسی را در تأمین سلامت انسان بازی می کنند . و حدود 20 درصد از مجموع پروتئین حیوانی مورد احتیاج بشر را تأمین می نمايند .

مواد غذایی را از لحاظ دارا بودن میزان پروتئین به شرح زیر طبقه بندی کرده‌اند ¹:

1.    گوشت قرمز ( گوسفند ، گاو ، بز ، شتر و ... با چربی متوسط ) هر 100 گرم 5/17 درصد پروتئین .

2.    2.   گوشت مرغ هر 100 گرم 17 درصد پروتئین .

3.    ماهی هر 100 گرم 18 درصد پروتئین .

4.    شیر هر 100 گرم 5/3 درصد پروتئین .

5.تخم مرغ هر 100 گرم 12 درصد پروتئین .

همانطور که ملاحظه می کنید گوشت ماهی از نظر دارا بودن درصد پروتئین ، مقام اوّل را داراست . به همین لحاظ متوسط مصرف سرانۀ آبزیان در سطح جهان نسبت به سایر مواد پروتئیني در حال افزایش است .

1.    ماهنامۀ آبزیان ، سال پنجم ، شماره 8 ، سال 1373

بنابر نظر کارشناسان مواد غذایی مصرف گوشت ماهی از ابتلا به بیماری آسم جلوگیری می کند ؛ انستیتو پزشکی – تنفسی استرالیا نشان داده است که خطر ابتلا به آسم در کودکانی که بیش از یک بار در هفته ماهی مصرف می نمایند 70 درصد کمتر از دیگران است . ¹ مصرف ماهی از بیماریهای گواتر ، پوسیدگی داندانها و سکته های قلبی جلوگیری نموده و در سلامت و هوش انسان تأثیر بسزایی دارد . ویتامین‌های موجود در گوشت ماهی عبارتند از : E , D , A

با این همه ، هنگامی که مصرف سرانۀ ماهی را در طول سالهای 53 و 54 در ایران ملاحظه می‌کنیم، حتی از یک کیلوگرم در سال نیز کمتر بوده و این در حالی است که کشور ما ایران دارای منابع عظیم آبی و خاکی می باشد که بالقوه پتانسیل بسیار خوب و مناسبی جهت تولید آبزیان محسوب می گردد . متأسفانه به دلیل توجه ناکافی بدین ذخایر و عدم سرمایه گزاری در این بخش در سالهای قبل از انقلاب این توان‌ها خود را نشان نداده است .

به علاوه ، در جهان معاصر ، دیگر تولید و توزیع مواد غذایی صرفاً جنبۀ اقتصادی نداشته بلکه مسائل سیاسی مربوط بدان به مراتب فراتر از جنبه های اقتصادی آن است ؛ زیرا کشورهای تولید کننده مواد غذایی ، از این گونه کالاها به عنوان سلاحی علیه ملتهای نیازمند استفاده می کنند .

ماهی از ارزان‌ترین منابع تغذیه در جهان به شمار می رود؛ چرا که انسان در چرخۀ تولید و پرورش آن تقریباً هیچ نقشی نداشته و انواع ماهی در آبهای دریاها و دریاچه‌ها و رودخانه‌ها در یک روند طبیعی پرورش می‌یابند. ماهی را می‌توان به شکل‌های : تر ، منجمد ، شور ، خشک آفتابی ، کنسرو شده و خشک دودی مورد استفاده قرار داد .

1.    ماهنامۀ آبزیان ، سال پنجم ، شماره 6 ، سال 1373 ، ص 24

در دهۀ پایانی قرن بیستم ، صنعت شیلات و روشهای صید و صیّادی در جهان به پیشرفتهای دست یافته که با چند دهۀ گذشته قابل قیاس نیست . امروزه کشورهای پیشرفته با بهره گیری از آخرین روشهای علمی و صنعتی ، تورهای ماهیگیری خود را در آبهای سراسر جهان پهن کرده و به استفاده های کلان اقتصادی دست می یازند .

آمار صید و مصرف ماهی در ایران :

افزایش شتاب آلود جمعیّت جهان طی دو دهۀ گذشته و کمبود امکانات تأمین گوشت قرمز ، موجب شد تا گرایش به مصرف آبزیان در جوامع مختلف ، سیر صعودی پیدا کرده و به حدّی برسد که یکباره میزان صید ماهی از منابع دریایی به 3 برابر افزایش یابد . طبق اظهارات رئيس سازمان شيلات، ايران دربين ۱۵۰ كشورتوسعه يافته رتبه دوم را به لحاظ آبزى پرورى دارد و توليد آبزيان درسال گذشته بالغ بر۵۷۵ هزارتن بوده است. همچنين با افزايش پرورش ماهى قزل‌آلا در آبهاى شيرين، فاصله كشور با مقام اول دنيا در توليد اين گونه از ماهيان در سال آتى به نصف كاهش خواهد يافت.

معاون وزير جهاد كشاورزى توليد آبزيان را در سال جارى ۶۵۰ هزارتن اعلام نموده است. وي گفت: در دولت نهم در بخش شیلات به 3 موفقیت بزرگ دست یافتیم که رتبه نخست دنیا در پرورش ماهیان قزل آلا در آبهای شیرین ، مقام اول در بهره وری از آبهای آزاد در میان 46 کشور غرب اقیانوس هند و مقام دوم در بخش رشد و توسعه آبزی پروری در بین 100 کشور در حال توسعه جهان ، از موفقیتهای مهم و بیانگر تلاش جدی دولت نهم در حمایت از تولیدکنندگان آبزیان در کشور است.(گزارش واحد مركزي خبر)

مدير عامل اتحاديه سراسري تعاوني‌هاي تكثير، پرورش و صادرات آبزيان ايران، مي‌گويد: « ايران در پرورش آبزيان روند روبه‌رشد داشته است، به طوري كه متوسط توليد و پرورش بعضي از آبزيان در كشور ما از متوسط جهاني بالاتر است. به طور مثال متوسط جهاني توليد ميگو در هر هكتار 300 كيلوگرم و در ايران 2 هزار و 500 كيلوگرم است».

سرپرست معاونت تكثير و پرورش آبزيان سازمان شيلات نيز رشد صنعت آبزي‌پروري در كشور را طي دو دهه اخير سريع و از نظر كمي چشمگير توصيف مي‌كند. وي با اشاره به آمار 11 هزار تني توليد آبزي‌پروري در سال 1360 و افزايش 13 هزار تني آن در سال 1384، ارزش غذايي آبزيان را از دلايل چنين رشدي تلقي مي‌كند. گفتني است كه ايران دربين ۱۵۰ كشورتوسعه يافته، رتبه دوم را به لحاظ آبزى‌پرورى دارد .

کشور جمهوری اسلامی ایران دارای امکانات بالقوۀ فراوانی است که اگر طبق برنامه‌ای منظم و حساب شده از آنها بهره گیری شود مسلماً بخش مهمی از نیازهای اساسی جامعه تأمین خواهد شد .

یکی از این امکانات ، ذخایر و منابع پایان ناپذیر آبزیان می باشد که جزء ثروتهای عمومی بوده و در تأمین بخش عظیمی از پروتئین مورد نیاز جامعه جایگاه خاصی دارد . در کشور ما نیز همچون دیگر کشورهای صنعتی دنیا می بایست نسبت به بهره گیری از این منابع خدادادی اقدامی جدی صورت گیرد . دولت خدمتگزار ما باید تدبیری بیندیشد تا بر اساس آن سهم سرانۀ مصرف ماهی در ایران از میزان فعلی – که کمترین سهم است – رو به افزایش نهد . با آنکه پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی ایران ، میزان صید ماهی در کشور ما ، به خصوص در سالهای اخیر رشد قابل توجهی داشته ، اما این رشد در مقایسه با صید ماهی در کشورهای پیشرفتۀ صنعتی همچون ژاپن ، بسیار ناچیز است .

با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی ایران و وجود سفرۀ گسترده و غنی آبزیان در شمال و جنوب کشور ، سهم صنعت شیلات از تولید و استحصال مواد پروتئین مورد نیاز مردم باید بیش از مقدار فعلی شده و ایران نیز به عنوان یکی از طرفهای مهم تجارت ماهی در بازارهای جهانی عمل کند .

بر اساس آمارهای منتشر شده ، مصرف سرانه ماهی در جهان 16 کیلوگرم است و مصرف سرانه در كشورهاى پيشرفته ۲3 كيلوگرم مي‌باشد. اين در حالي است كه  سرانه مصرف ماهى در كشورايران سالانه ۷‎/۷ كيلوگرم است و انتظار مي‌رود كه تا سال ۸۸ به ۱۰

كيلوگرم برسد.

به گفته مديركل شيلات استان تهران، سالانه پنج هزار تن انواع آبزيان در استان تهران مصرف مي‌شود. سرانه مصرف ماهی دراین استان هشت کیلوگرم است .

ميزان مصرف ماهي و ديگر آبزيان در استان مازندران سالانه ۱۶‎/۶ كيلوگرم ، در كهگيلويه‌وبويراحمد2 كيلوگرم ، در استان قزوين حدود دو کيلو و 800 گرم و در ساوه دو كيلو و ‪ ۹۰۰گرم است . مدیرکل شیلات خراسان رضوی نيز سرانه مصرف ماهی اين استان را یک سوم مصرف کشور مي‌داند .

گفتني است كه در حال حاضر 70 تا 80 درصد ماهي کشور توسط اقشار مرفه و متوسط جامعه مصرف شده و تنها 20 تا 30 درصد آن را قشرهاي کم درآمد مصرف مي‌کنند.

پروتئین لازم برای بدن ¹:

طبق محاسبه سازمان جهانی خواروبار و کشاورزی ، مقدار پروتئین لازم برای یک فرد عادی در خاورمیانه حدود 70 گرم در روز است که به نسبت 50 گرم پروتئین گیاهی و 20 گرم پروتئین حیواني تقسیم می گردد .

1.    شعبان تازه‌كام و عليرضا شيخي، علوم كشاورزي و منابع طبيعي در متون اسلامي ، ص163و165

در ایران برابر محاسبات انستیتو تغذیه هر نفر روزانه 65 گرم پروتئین مصرف می‌کند که از این مقدار ₆/⁵ از محل غلات و حبوبات تأمین و فقط ₆/¹ بقیه از منابع حیوانی اخذ می شود که سهم ماهی مقدار ناچیزی حدود 37 گرم را تشکیل می دهد .

قسمت عمده پروتئین مورد نیاز بدن انسان از طریق انواع گوشتها تأمین می گردد که ماهی با دارا بودن 19 درصد پروتئین به طور متوسط نسبت به سایر انواع گوشت مزیت داشته و نیاز به استفاده از آن سال به سال در دنیا رو به تزاید است .

در ایران قسمت عمده پروتئین مورد نیاز اهالی از مصرف گوشتهای قرمز ( گاو و گوسفند ) تأمین می گردد و با وجود استقبال عامه مردم توجه زیادی به تولید و عرضه گوشت ماهی که یکی از مرغوب‌ترین نوع پروتئین می باشد ، نشده است .

فواید ماهی در تحقیقات امروزی

ماهی و فرآورده های دریایی نه تنها از نظر تأمین پروتئین مورد نیاز بدن مورد توجه می باشد ، بلکه از نظر تأمین نسبی مواد معدنی با ارزش بوده و به تنهایی می تواند قسمت عمده نیازهای بدن را جبران نماید .

امروزه متخصصین علوم تغذیه اعتقاد دارند که گوشت ماهی در دوران کودکی و جوانی و بلوغ و پیری می تواند نقش مهمی را در تغذیه ایفاء نماید و موادی که در ترکیبات

گوشت سفید بکار رفته اند رشد و نمو بافتها و اندامهای بدن را در دوران کودکی و جوانی به خوبی تأمین می کنند و به همین منظور است که آنها مصرف گوشت ماهی را برای کودکان و همچنین بیماران و کسانی که دوران نقاهت را سپری می کنند ، توصیه می‌نمایند ، لذا با توجه به مراتب فوق می توان ، اهمیت مصرف گوشت ماهی را به عنوان یک منبع غنی پروتئینی در تغذیه انسان به خوبی دریافت .

ماهی غذایی است سهل الهضم که برای اطفال و جوانان به خصوص در دوران بلوغ و افراد پیر و ناتوان بسیار لازم و ضروری است . ماهی اقسام مختلف دارد .اختلاف جنس و نوع ماهیها در طعم گوشت و هضم آن مؤثر است ، ماهیانی که در آب شیرین زندگی می‌کنند دارای طعم و مزه مطبوع هستند ولی زیاد بزرگ نمی شوند و بهترین آنها ماهی قزل آلا و آزاد است .

ماهیهایی که چربی زیادتری دارند دیر هضم ترند ، ماهیهایی که گوشت تیره رنگ دارند چربی و پروتئین بیشتری داشته هضم آن نیز مشکل تر می باشد .

سيره نبوي وعلوي در كنترل و نظارت مراكز توزيع آبزيان

شیعه و سنی هر دو از پیامبر (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) روایت کرده اند که فرمود: « اعلمکم علی و اقضاءکم علی » یعنی « بعد از من دانشمندترین صحابه و کسی که به حلال و حرام خدا از دیگران داناتر است علی ابن ابیطالب است . »

حضرت علی (عليه‌السلام) کلیه ماهیها را به دو دسته تقسیم فرموده اند :

1.    ماهیهای دارای پولک و فلس .

2.    ماهیهای بدون پولک و فلس .

از انواع ماهی بدون فلس چهار نمونه آن را صراحتاً حرام گوشت دانسته اند . این چهار نوع ماهی به شرح زیر است :

-                    ماهی جری jery  یا جریث jerryth .

-                    مارماهی ( که مانند مار بدنی کشیده و دراز دارد ) .

-                    ماهی طافی ( هر ماهی که مرده بر روی آب بیاید ) .

-                   ماهی زمیر zamyar

در کتاب ناسخ التواریخ آمده است ، که حضرت علی (عليه‌السلام) روزی از بازار ماهی‌فروشان کوفه عبور می‌فرمودند . خطاب به ماهی‌فروشان فرمودند : ماهی جری ، مارماهی ، ماهی طافی و ماهی زمیر را نفروشید . ¹

ابن سنان از حضرت امام صادق (عليه‌السلام) نقل می‌کند که آن حضرت فرمود : امیرالمؤمنین علی (عليه‌السلام) زمانی که در کوفه بودند ، سوار براستر پیغمبر اکرم (صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم) ضمن عبور از بازار ماهی فروشان فرمودند :

1.    شعبان تازه‌كام و عليرضا شيخي، علوم كشاورزي و منابع طبيعي در متون اسلامي ، ص245

«ماهیانی را که قشر و فلس ندارند نخورید و خرید و فروش نکنید که حرام است.»

ماهیان حرام گوشت در احادیث¹

تعدادی ماهی وجود دارد که در اخبار ، احادیث و کتابها ، مخصوصاً از آنها نام برده شده و ائمه اطهار (عليهم‌‌السلام) خوردن آنها را منع فرموده و خرید و فروش آنها را حرام دانسته اند كه به چند نمونه از آنها اشاره مي‌شود :

1.    محمدبن مسلم می گوید : حضرت ابا جعفر (عليه‌السلام) چیزی را که در کتاب علی (عليه‌السلام) بود ، بر من چنین خواند : « شما را از خوردن ماهی که اسم او جری است ، همچنین زمیر و مارماهی و ماهی که در آب بمیرد و طحال ، نهی می کنم ».

2.    شیخ صدوق علیه الرحمه از« حبابه والبیه » نقل نموده که : « شنیدم حضرت علی (عليه‌السلام) مکرر می فرمود ، ما از اهل بیت هستیم ، هرگز شرب خمر نکردیم و نخواهیم کرد و جری و مارماهی نمی خوریم و مسح بر چکمه و کفش نمی‌کشیم . پس هرکس می خواهد از شیعیان باشد ، باید به ما اقتدا کند و با روش ما برود . »

3.    هارون ، پسر عبدالله از امیر المؤمنان (عليه‌السلام) نقل کرده که روزی ماهی جری به اذن خداوند به سخن درآمد.ماهی گفت : یا امیرالمؤمنين موقعی که خداوند ولایت تو را به ما فرمود و ما قبول نکردیم ، قسمتی از ما به صورت (جری ) و ( زمیر ) مسخ‌شدیم و در آب دریا ماندیم و قسمتی از ما نیز به صورت سوسمار و خرگوش و... مسخ شدیم.»

4.    در کتاب فروع کافی از قول حریز چنین نقل می کند : از امیرالمؤمنان علی (عليه‌السلام) سئوال کردم در مورد ماهی‌ها ، فرمودند : نخورید از ماهیان مگر ماهیانی که قشر و فلس دارند .

5.    احاديث از كتاب علوم كشاورزي و منابع طبيعي در متون اسلامي ، ص 246و 247

الزامات تشخيص سلامت صيد

در جدول ذيل روشهاي تشخيص ماهيان تازه از ماهيان مانده و فاسد بيان گرديده است :

آثار معنوي و ‌اخلاقي آبزيان حلال

بديهي است كه مصرف هرگونه ماده غذايي بر جسم و روح و بر عملكرد رفتاري انسان مؤثر است . با توجه به اين كه قوانین اسلام همگی بر اساس حکمت و مطابق با فطرت سلیم بشری تدوین گردیده است، لذا در خصوص شرايط شرعي مصرف آبزيان حلال نيز مي‌توان به جرأت ادعا كرد كه اين شرايط و قوانين دقيقاً موافق طبع و فطرت انسانها مي‌باشد و مصرف آبزيان حلال باعث رشد و تعالي معنوي و  اخلاقي انسان مي‌شود.

خداوند متعال در قرآن مجيد مي‌فرمايد :

(بقره/168)

ای مردم ! از آنچه در زمین حلال و پاک است بخورید .

(نحل/114)

از آنچه خدا روزيتان كرده حلال وپاكيزه بخوريد اگر خدا را مى پرستيد ونعمتهايش را سپاس‌گزاريد .

تأکید قرآن کریم به همة مردم و نه فقط مسلمانان بر مصرف غذای پاک وحلال که گوشت پاک  با ذبح شرعی از مصادیق آن است، نشانگر این نکته می باشد که تأمین گوشت به این طریق دقیقاً موافق با فطرت سلیم انسانی است و تنها به این روش می‌توان از تأثیرات نامطلوب غذای ناپاک بر جسم و روح آدمی جلوگیری نمود .

از ديدگاه قرآن و روايات رشد و توسعه روحيه شكرگزاري ، معنويت ، اخلاق و عبوديت در بين مردم به وسيله گوشت حلال كه از مصاديق رزق طيب و حلال است ، محقق مي‌شود . و برعكس رشد ناهنجاري‌هاي اخلاقي ، فسق و فجور و تخلفات در جامعه – كه هر ساله دولت‌ها هزينه‌هاي زيادي را براي مبارزه با آنها صرف مي‌كنند – به واسطه ميته‌خواري و بي‌مبالاتي نسبت به حلال و حرام صورت مي‌پذيرد.

آثار و نتايج ا قتصادي ، فرهنگي آبزيان حلال

با توجه به اهميت تغذيه در سلامت انسان، بسياري از كشورها و شركت‌هاي تجارتي در چند سال اخير گرايش چشمگيري نسبت به كد حلال داشته‌اند. لذا در صورت تحقق و رعايت موارد كد حلال در محصولات دريايي ، اين امر مي‌تواند يكي از بهترين زمينه‌هاي رشد و رونق اقتصادي كشور باشد.

گسترش فرهنگ تهيه و مصرف گوشت حلال ، علاوه بر اينكه مي‌تواند به گسترش بهداشت كمك نمايد در چرخه توسعه اقتصادي ، باعث سالم‌سازي روابط اقتصادي نيز مي‌شود.

از نظر اقتصادي ، بازار آبزيان در جهان به دليل بالا بودن مصرف اين محصولات به خصوص در كشورهاي توسعه يافته، بازار پررونقي است. با توجه به تاكيد ايران بر افزايش صادرات كالاهاي غيرنفتي و كاهش وابستگي به درآمد نفت؛ اين بازار، فرصتي مناسب براي عرضه توليدات آبزي در عرصه‌هاي بين‌المللي به شمار مي‌رود.  آمار نشان مي‌دهد كه سال 84 در كل نزديك به 16 هزار و 784 تن ماهي، ميگو و خاويار به خارج صادر شد كه مبلغ 39 ميليون دلار عايد كشورمان كرد.

اين ميزان صادرات از ابتداي سال جاري تا پايان آبان ماه به 18 هزار و 899 تن رسيده كه نسبت به سال گذشته 154 درصد رشد نشان مي‌دهد.

به گفته كارشناسان ، صادرات انواع ماهيان پرورشي طي دو سال اخير به كشورهاي همسايه از جمله عراق رو به ‌افزايش گذاشته است. عمده صادرات يعني 85 درصد به ماهيان پرورشي و 10 تا 15 درصد به ميگوي پرورشي اختصاص يافته است.

با آن كه آمار نمايانگر روند صعودي توليد و صادرات آبزيان كشورمان طي چند سال اخير هستند، اما سهم ما از اين رقابت جهاني با توجه به حجم داد و ستدها بايد افزايش يابد .

امروزه كشورهايي مانند چين كه با سياست‌ها، برنامه‌ها و اهدافي مشخص و حساب شده پا به عرصه توليد و صادرات محصولات آبزي گذاشته‌اند، رقيب سرسختي براي توليدكنندگان ما محسوب مي‌شوند. چرا كه اين كشور سالانه 60 ميليون تن محصولات آبزي توليد مي‌كند و توانسته است فقط در بازار ميگوي 156 هزار تني اسپانيا 17 درصد آن را به خود اختصاص دهد و جايگزين آرژانتين شود.

بالطبع حضور فعال‌تر در عرصه رقابت‌هاي جهاني، از ميان برداشتن موانع صادرات را ضروري نشان مي‌دهد. يكي از عوامل حضور مستمر در بازارهاي جهاني ، رعايت استانداردهاي جهاني براي صادرات مي‌باشد .

در حال حاضر با پيشرفت علم و صنعت ، استفاده از آبزيان حلال گسترش يافته است. به عنوان مثال از قسمتهاي مختلف بدن كوسه ماهيان استفاده‌هاي ذيل مي‌شود:

-        باله ها در سوپ ،

-         غضروف در درمان سوختگی ،

-        چشم درپیوند قرنیه ،

-        پوست درچرم‌سازي ،

-        عضلات براي مصرف خوراكي و تهيه کود ،

-        کبد در تهيه ویتامینها ، اسکوآلن ، روان کننده ها ، مواد آرایشی و ماده اولیه رنگ

-         فک ها و دندانها در جواهرسازی ، زیورآلات  و وسایل دفاعی

امروزه منابع عظيم آبي ،‌علاوه بر تامين بخشي از نياز غذائي كشور هاي پيشرفته، از نظر اقتصادي و سياسي نيز اهميت ويژه‌اي يافته است . كشور پهناور ايران با حدود 2792 كيلومتر مرز  آبي در جنوب وشمال جزء معدود كشورهائي است كه از اين نعمت سرشار الهي برخوردار است . با توجه به اظهارات كارشناسان شيلات تاكنون بيش از 10 نوع ميگو در آبهاي خليج فارس صيد و شناسائي شده كه مشهورترين آن لابستر يا شاه ميگو است كه وزن آن به حدود يك كيلوگرم مي رسد و درسواحل صخره اي درياي عمان صيد مي‌شود .

از انواع ميگوهاي خليج فارس مي توان گونه هاي مشهور زير را نام برد:

1-ميگوي صورتي semisulcatus

2- ميگوي هندي  Panaeus  indicus

3-ميگوي موزي Penaeus  merguiensis

4- ميگوي سفيد Metapenaeus  affinis

5- ميگوي خنجري Parapenaopsis  stylifera

گونه ميگوي صورتي بالغ بر 80% صيد صنعتي ناوگان صيادي خليج فارس را تشكيل مي دهد و گونه هاي ميگوي هندي و موزي نيز جزء‌گونه هاي غالب صيد در درياي عمان و تنگه هرمز به شمار مي روند . بنابراين بيشتر كارهاي تحقيقاتي ايران بر روي اين 3 گونه استوار است .

درايران حدود 11سال است كه پرورش ميگو در استانهاي خوزستان،‌ بوشهر ،‌ هرمزگان و سيستان وبلوچستان شروع شده است .

شكوفائي فراوان دراين صنعت به دلائل زير مي باشد:

1-      وجود پروتئين سرشار و مواد معدني بي نظير در گوشت ميگو.

2-      كوتاه بودن زمان تكثير و پرورش و امكان توليد لارو به تعداد انبوه.

3-      تقاضاي روزافزون جهاني براي مصرف مواد پروتئيني .

4-      ارز آور بودن فروش لارو زنده و ميگوي بالغ.¹

از ديگر محصولات صادراتي ايران ، خاويار مي‌باشد. خاويار ايران به دليل كيفيت و مرغوبيت از با ارزش‌ترين مواد غذايي بازار جامعه جهاني است. 90 درصد خاويار ايران به كشورهايي مانند فرانسه، آلمان، ايتاليا، اسپانيا و امارات صادر مي‌شود. ايران سال گذشته 18 تن خاويار توليد كرد كه 10 تن آن با ارزش 15 ميليون دلار صادر شد.

1.    دكتر محسن ماجدي  ،كنترل كيفي آبزيان وفرآورده هاي تبديلي آن